Nationalisme en de “natie” als pseudoreligie

Jan Schnerr, bestuurslid van onze partner DocP, schreef naar aanleiding van onze inspiratiedag over hoe het nationalisme in Israël religieuze trekken vertoont. Hij gebruikt zelfs het woord ‘staatsreligie’. Hij wijst op een wonderlijke en gevaarlijke samensmelting van het van oorsprong seculiere Zionisme en theologische concepten uit het Jodendom.

Eind september werd tijdens een door Kairos-Sabeel gehouden inspiratiedag de Nederlandse vertaling van het boek Chosen? van de Amerikaanse oudtestamenticus Walter Brueggemann gepresenteerd. Via tekstinterpretatie rond de thema’s ‘heilig land’ en ‘uitverkoren volk’ komt deze auteur bij de religieuze legitimatie van de staat Israël en van de politiek van dat land. Vanuit de bronnen van de religie, ontdoet Brueggemann – althans hij geeft daartoe een aanzet – de staat Israël en zijn politiek van zijn religieuze fundament. In elk geval wat betreft het heilig recht op het land.

Ook het omgekeerde is helaas mogelijk: het vanuit een niet-religieuze gedachtewereld legitimeren van bijzondere rechten voor een ‘volk’ en in laatste instantie de claim van een eigen staat voor dat volk. Namelijk door het seculiere begrip ‘natie’ op te blazen met niet-religieuze mythen. Zulke elementen zijn bijvoorbeeld: er is een volk met unieke kenmerken, het bestaat al sinds onheuglijke tijden, heeft een zuivere afstamming en er zijn in naam van dat volk heldendaden verricht door symboolfiguren met bovenmenselijke eigenschappen. De geschiedenis kent vele voorbeelden.

‘Natie’ speelde al een rol in de late Middeleeuwen: de mensheid zou zijn onderverdeeld in duidelijk gescheiden naties. In de botsing tussen protestanten en ‘Rome’ in de zestiende eeuw werden clichés over Germania ingezet in de strijd. Het natiemotief kreeg een positieve klank tijdens de Verlichting, het diende vooral het gelijkheidsideaal binnen de natie. Dat gebeurde bijvoorbeeld in Frankrijk maar ook in het staatkundig verbrokkelde Duitsland waar dat gelijkheidsideaal bijdroeg aan de pacificatie tussen protestanten en katholieken. Eind negentiende eeuw – de tijd waarin ook het politieke zionisme ontstond – vroeg men zich af wat de kenmerken waren van een natie. Vooral afstamming? Of, een gemeenschappelijke taal en cultuur? Het nazisme is zoals bekend het pad van de afstamming ingeslagen met fatale theorieën op het gebied van de genetica. Het tegenwoordige Catalaanse nationalisme richt zich op taal en cultuur (of op grond daarvan een eigen staat moet worden geclaimd is een ander verhaal).

De seculiere aartsvaders van het moderne zionisme zoals Theodor Herzl, stonden voor de vraag hoe een jood, een joods volk en vervolgens een joodse natie te definiëren. De taal- en cultuurverschillen binnen de Europees-joodse wereld waren al groot, laat staan die tussen Europese en niet-Europese joden. De Duitse taal behoorde tot het Bildungideaal van de joodse gemeenschappen in Duitsland, Oostenrijk, delen van Zwitserland, maar ook in Praag, Warschau en andere cultuurcentra als Odessa en Riga. Dit gold niet voor de cultureel minder ontwikkelde delen van Midden- en Oost-Europa. Onvermijdelijk kwam men uit bij religieuze categorieën inzake de afstamming via de matriarchale lijn en de oorsprong van het volk. Religie – of half begrepen en nauwelijks geïnternaliseerde religieuze waarheden onder joden die al heel lang geen synagoge van binnen hadden gezien – bleken zeer bevorderlijk voor de integratie van joden uit alle windrichtingen en uit totaal verschillende cultuurgebieden. Veel orthodoxe joden hebben zich lang verzet tegen de vermenging van staat en religie. De oorlog van 1967 waarin de Bijbelse gebieden Judea en Samaria werden veroverd, heeft bij velen de twijfel weggenomen.

In Israël heeft zich zo sinds de eerste decennia van de twintigste eeuw een seculiere religie ontwikkeld, ook wel aangeduid met civil religion of staatsreligie. Die bestaat uit een versmelting van het oorspronkelijke seculiere zionisme uit het begin van de twintigste eeuw en opportunistische interpretaties van het Judaïsme. De seculiere premier Netanyahu kan daardoor met droge ogen beweren dat het land Israël al duizenden jaren aan de joden behoort en dat hij spreekt namens alle joden in de wereld (“I speak on behalf of the Jewish people and the Jewish state”; speech voor het Amerikaanse Congres in mei 2011). Het in joods bezit brengen van het land – “terugbrengen”, redeeming the land – is een kernstuk van deze civil religion. En helaas, ook de kern van de Israëlische politiek ten aanzien van landeigendom, ruimtelijke ordening en verdrijving van Palestijnen.

Voor het fenomeen van de Israëlische staatsreligie bestaat weinig aandacht hoewel er interessante studies over zijn gepubliceerd. Bijvoorbeeld van de Israëlische socioloog Baruch Kimmerling.